Numer konta: Samoocena spełnia wiele istotnych funkcji w życiu człowieka. Zabezpiecza ona osobę przed negatywnymi wydarzeniami z życia, ma pozytywny wpływ na zachowanie zdrowia psychicznego oraz przyczynia się do występowania adaptacyjnych zachowań w sferze międzyludzkiej. Samoocena wpływa na integrację informacji na temat Ja. Poczucie własnej wartości chroni przed lękiem i stresem, zapobiega wykluczeniu społecznemu i wspomaga realizację celów (Wojciszke, 2011).
Poczucie to, zaczynają tworzyć już dzieci w wieku przedszkolnym. Na początku swoje umiejętności i zdolności oceniają bardzo wysoko, pomijając przy tym stopień trudności zadania. W wieku sześciu lat, pod koniec edukacji przedszkolnej, dzieci, zaczynają określać opinie wartościujące na temat własny oraz innych (Rudkowska, 2015). Na początku nauki szkolnej, głównym źródłem wiedzy dzieci na własny temat stają się przemyślenia o sobie i o własnych działaniach, co przyczynia się do tego, że samoocena staje się racjonalniejsza oraz coraz mniej zależna od opinii zewnętrznych (Jędrzejewska, 2016). Pomiędzy 11 a 12 rokiem życia pojawia się nagły spadek samooceny. Za przyczynę obniżenia poczucia własnej wartości odpowiada wiek, proces dojrzewania a także przejście na wyższy poziom edukacji. Spadek ten przejawia się on obniżeniem wiary co do własnej osoby oraz do własnych umiejętności, wizją porażki w kwestii osiągania sukcesów.
W dalszym etapie rozwoju, samoocena wzrasta w trakcie dorosłości a następnie ponownie się obniża w końcowym okresie życia (Oleś, 2009).
Dzięki samoocenie, człowiek, jest w stanie wyodrębnić samego siebie ze środowiska oraz zdefiniować własną istotę. Konstrukt ten uznawany jest za poznawczy aspekt poczucia własnej wartości (Biernat, 2016) Pomimo dużej popularności wśród teoretyków i empiryków tematyki samoceny, to wciąż nie dysponujemy jednoznaczną jej definicją (Szpitalak, Polczyk, 2015). James, który uważany jest za twórcę pojęcia samooceny i jako jeden z pierwszych podjął próbę jej zdefiniowania, uznał, że samoocena stanowi wypadkową tego co, osoba osiągnęła i tego co potencjalnie mogła osiągnąć (Szpitalak, Polczyk, 2015). Większość współczesnych badaczy zgadza się co do ogólnej definicji samooceny, która zakłada, że konstrukt ten jest afektywną reakcją na samego siebie. Samoocena stanowi proces aktualnego wartościowania własnej osoby, którego celem jest posiadanie pozytywnych wniosków na temat ja. Poczucie własnej wartości posiada własności cechy, czyli trwałego ustosunkowania się do samego siebie, którym to ludzie różnią się między sobą. Samoocenę można dzięki temu mierzyć i porównywać, badać od czego ona zależy i na co wpływa.
Samoocenę można różnicować na samoocenę globalną oraz specyficzną.
Samoocena globalna jest uważana, jako ogólna ocena własnej osoby. Należy ją różnicować od szczegółowych samoocen, które to tyczą się funkcjonowania osoby w różnych sferach jej życia. Ludzie z tym samym poziomem samooceny globalnej mogą oceniać w odmienny sposób swoje kompetencje czy cechy. Typ tej samooceny stanowi jeden z ważniejszych rezultatów rozwojowych w wieku szkolnym (Jędrzejewska, 2016). Sukcesy osiągane na polu na nauki a także w innych dyscyplinach, słowa uznania, pochwały ze strony rodziców, nauczycieli oraz kolegów i koleżanek, sprawiają, że samoocena kształtuje się w sposób prawidłowy oraz jej poziom jest wysoki. Z kolei, brak osiągania sukcesów, doświadczanie porażek na polu nauki szkolnej, nieradzenie sobie z zadaniami powierzonymi przez rodziców czy nauczycieli, przyczynia się do powstawania samooceny zaniżonej. Może to przekładać się do powstawania poczucia nieadekwatności wobec społecznych oczekiwań a także do ograniczeń w wykorzystywaniu własnego potencjału rozwojowego.
Samoocena szczegółowa, z kolei, tyczy się oceny własnej osoby w poszczególnych dziedzinach życia. W tym typie, osoba może przejawiać odmienne poziomy samooceny w poszczególnych aktywnościach. Może mieć ona na przykład wysoką samoocenę w zakresie literatury a niską w dziedzinach ścisłych.
W zakresie struktury samooceny, badacze wyróżniają także poczucie własnej wartości (Szpitalak, Polczyk, 2015). Na nie składają się emocje i stany, których jednostka doświadcza wobec własnej osoby w odpowiedzi na różne sytuacje.
Wśród rodzajów samooceny wyróżnią się samoocenę jawną oraz ukrytą.
Jawna samoocena to taka, która jest dostępna świadomości i stanowi ona przekonanie na temat własnej wartości. Mierzona jest ona, przy pomocy słownych deklaracji osoby.
Z kolei utajona, rozumiana jest, jako nieświadoma, automatyczna ocena jednostki przejawiająca się spontanicznymi reakcjami na bodźce związane z osobą. Wynika ona z wartościowości obiektów skojarzonych z jednostką, bowiem obiektom blisko związanym z osobą, ludzie przypisują pozytywne wartości (Wojcieszke, 2011). Jako przykład, należy podać tu badania Nuttin z 1985 (za: Szpitalak, Polczyk, 2015), gdzie osobom badanym przedstawiono pary liter z czego jedna litera wchodziła w skład nazwiska lub imienia a druga nie. Badani mieli za zadanie, wybrać tę literę, bez dłuższego namysłu, która bardziej im się podoba. Okazało się, że osoby badane częściej wybierały te litery, które wchodziły w skład ich nazwiska lub imienia.
Analizując problematykę samooceny, warto wyróżnić jej podstawowe cechy do których zalicza się: wysokość, stabilność, adekwatność (Wojcieszke, 2011). Analizując samoocenę pod kątem wyżej wymienionych atrybutów, możemy wyróżnić samoocenę wysoka lub niską, samoocenę stabilną lub niestabilną oraz samoocenę adekwatną lub nieadekwatną.
Osoby z wysoką samooceną charakteryzują się tym, że uważają się za jednostki zadowolone z siebie, ze swoich czynów i osiąganych wyników i posiadają przekonanie o posiadaniu poważania wśród innych ludzi. Roy Baumeister (za: Szpitalak, Polczyk, 2015) uważa, że zbyt wysoka samoocena może mieć negatywny wpływ na psychiczne funkcjonowanie jednostki. Może ona powodować występowanie zachowań ryzykownych, jak na przykład angażowanie się w niebezpieczne aktywności. Osoby z wysoką samooceną są przekonane o własnych zdolnościach i umiejętnościach (Jędrzejewska, 2016). Podkreślają własne zalety, przejawiają większa pewność siebie.
Osoby z niską samooceną cechują się brakiem pewności co do własnych sił, brakiem zadowolenia z własnej osoby i dokonań. Jednostki te, mają przekonanie o swojej niskiej pozycji w grupie społecznej. Jednakże, nie można traktować samooceny negatywnej, jako zupełnego przeciwieństwa samooceny pozytywnej (Niemczyk, 2009).
U osób z wysokim poczuciem własnej wartości przeważają głównie cechy pozytywne, z kolei u osób mających niską samoocenę występują cechy nie tylko negatywne, ale i także pozytywne.
Zaniżona samoocena jest bardziej ambiwalentna lub neutralna, niż całkowicie negatywna, ponieważ ludzie charakteryzujący się tym typem są raczej niepewni własnej wartościowości aniżeli są przekonani o swojej bezwartościowości (Wojcieszke, 2011). Osoby charakteryzujące się takim typem samooceny, lepiej motywowane są lękiem przed porażką niż potrzebą gloryfikacji. Jednostki z niską samooceną są skoncentrowane na kompensowaniu własnych braków i próbują ukrywać ewentualne wady.
Wysoka samoocena charakteryzuje się tym, że jest wyraźnie pozytywna, niezmienna i konkretna, z kolei zaniżone poczucie własnej wartości cechuje się chwiejnością, niestabilnością oraz niespójnością. Powoduje to, że niska samoocena jest bardziej plastyczna i skłonna do zmian w przypadku pojawienia się nowych informacji.
Wyróżnia się także samoocenę negatywną (Sidur-Sabaj, 2018). Osoby posiadającą ten typ samooceny, charakteryzują się bezustanną chęcią poprawiania i udoskonalania własnych działań. Powoduje to, że jednostki takie mają problemy z zakończeniem danego zadania lub mają trudności z wykonaniem czynności w określonym terminie. Jednostki takie, cechują się niską motywacją do podejmowania jakichkolwiek działań, a jeśli już przedsięwezmą jakiegoś zadania, to czynności te, są stosunkowo łatwe, pozbawione czynnika niepowodzenia. W przypadku niepowodzenia, jednostki uogólniają swoje porażki na inne dziedziny życia (Jędrzejewska, 2016). Osoby z negatywną samooceną, mają trudności z nawiązywaniem interakcji społecznych. Innych ludzi traktują, jak zagrożenie, czują się gorzej od innych, ponieważ zakładają, że nie są w stanie w niczym
im zaimponować. W kontakcie z innymi osobami osoby takie przejawiają nieśmiałość,
są często zamknięte w sobie oraz bierne, mają kłopoty w podejmowaniu decyzji.
Stabilność samooceny rozumiana jest jako stosunkowo stabilny system poglądów i przekonań wobec własnego Ja. Charakteryzuje się dużą odpornością na zmiany wywołane różnymi zewnętrznymi czynnikami. Osoba ma względnie stały system poglądów i przekonań, które nie zmieniają się w sposób nagły czy nieoczekiwany (Sidur-Sabaj, 2018).
Z kolei samoocena niestabilna cechuje się niestałością oceny własnego ja, jak również jest uzależniona od sytuacji zewnętrznych, doświadczeń jednostki. Jako skutki niestabilnej samooceny, należy wymienić poczucie utraty kontroli nad wydarzeniami z codziennego życia oraz obniżenie poczucia niezależności. Osoby z obniżoną stabilizacją samooceny często przejawiają postawy wrogie i charakteryzują się nadmierną koncentracją na ewentualnych zagrożeniach i obronie samooceny. Za przyczyny kształtowania się samooceny niestabilnej należy wymienić znaczną rozbieżność pomiędzy samooceną jawną a samooceną utajoną. Osoby, które bardzo wiążą ocenę własnej wartości z jednym, konkretnym obszarem, na przykład z pracą, są bardziej narażone na wystąpienie niestabilnej samooceny.
O samoocenie adekwatnej możemy mówić wtedy, kiedy jednostka ocenia własną osobę zgodnie z realnymi umiejętnościami i posiadamy cechami. Samoocena, wysoka jak i niska, może być zawyżona lub też zaniżona w porównaniu do rzeczywistego stanu możliwości jednostki. Wówczas mamy do czynienia z samooceną nieadekwatną.
Może objawiać się poprzez stawianie, nieadekwatnych do umiejętności jednostki, celów.
Cele te, w przypadku samooceny zawyżonej, mogą być nadto ambitne, a w przypadku zaniżonego poczucia własnej wartości, zadania jakie stawia sobie jednostka, mogą być mało ambitne lub też osoba może wcale nie podejmować żadnej aktywności, ponieważ uzna, że i tak sobie z nimi nie poradzi.
Na kształt samooceny wpływają czynniki genetyczne. Wyniki badań, pokazują, że samoocena jest dziedziczna w podobnym stopniu, co inne cechy osobowości (Szpitalak, Polczyk, 2015). Na to, czy samoocena globalna będzie wysoka lub też niska, wpływają warunki środowiska specyficznego. Ten typ środowiska odnosi się do indywidualnych, niespecyficznych doświadczeń środowiskowych jednostki, które powstaje w wyniki niepowtarzalnych dla osoby interakcji oraz zależności między genotypem i otoczeniem w rodzinie i poza nią.
Jako psychologiczne źródła samooceny można wymienić źródła motywacyjne, społeczne oraz poznawcze.
Do źródeł społecznych samooceny uznaje się rodziców i opiekunów dziecka, którzy to w dużym stopniu warunkują jego samoocenę. To czy ich aprobata będzie bezwarunkowa czy zależna od narzuconych mu zadań czy osiąganych wyników, warunkuje samoocenę niską lub wysoką.
Jako źródła poznawcze samooceny, Lachowicz – Tabaczek oraz Śniecińska (za: Szpitalak, Polczyk, 2015) przytaczają sądy na własny temat oraz spostrzeganie własnej osoby w odrębnych dziadzinach funkcjonowania, co rozstrzyga o tym, że jednostka będzie oceniać siebie pozytywnie czy też negatywnie.
Wśród źródeł motywacyjnych, można wyróżnić teorię opanowywania trwogi, autorstwa Greenberga, Solomona i Pyszczyńskiego (Wojciszke, 2002). Zakłada ona, że wysoka samoocena ma za zadanie chronić przed odczuwaniem lęku, w szczególności lęku przed śmiercią. Człowiek dąży do podnoszenia własnej samooceny, bowiem wysokie poczucie własnej wartości sygnalizuje nieśmiertelność, co przekłada się na ochronę przed trwogą związaną ze śmiercią.
Do innych psychologicznych źródeł samooceny można zaliczyć:
- Posiadanie osiągnięć, które uprawniają jednostkę do kształtowania wysokiej samooceny.
- Obecność pozytywnego stylu atrybucji, który ujawnia się, jako pozytywny stosunek nie tylko do własnej osoby, ale także do innych ludzi
- Posiadanie ogólnego pozytywnego obrazu własnej osoby, który wynika ze świadomych oraz nieświadomych zniekształceń hołubiącą własne ja (Szpitalak, Polczyk, 2015).
Paulina Mackiewicz